Rosną dochody własne gmin oraz... zaległości

Według danych GUS, wzrost dochodów własnych wystąpił w gminach na terenie całego kraju. Dochody te wzrosły bowiem z 113,5 mld zł w 2019 r. do 145,8 mld zł w 2022 r. Pomimo rosnących dochodów, w latach 2019-2022 zidentyfikowano problemy mogące mieć wpływ na pogorszenie sytuacji finansowej gmin, m.in. na skutek wzrostu kosztów realizacji zadań publicznych, obciążania jst nowymi zadaniami, wzrostu płacy minimalnej, zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych, pandemii COVID-19, czy wybuchu wojny w Ukrainie.

Skuteczność realizacji dochodów własnych decyduje o samodzielności ekonomicznej gmin i ma zasadnicze znaczenie przy konstruowaniu ich budżetów. Gminy powinny poszukiwać sposobów na zwiększenie dochodów własnych. Wśród działań sprzyjających ich zwiększeniu wskazać można: zasadne pobieranie wszystkich rodzajów opłat lokalnych, bieżący monitoring spływu należności, terminową windykację należności, a także racjonalne podejście do stosowania ulg i zwolnień. W celu utrzymania poziomu udziału w PIT i CIT, gminy powinny również starać się przyciągać nowych mieszkańców, zapobiegać depopulacji, a także promować rozwój społeczny i gospodarczy.

Kontrolą objęto 28 gmin z terenu siedmiu województw, a jej głównym celem było ustalenie czy organy wykonawcze gmin podejmowały prawidłowe i skuteczne działania w celu pozyskiwania dochodów własnych.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Organy wykonawcze gmin podejmowały działania w celu uzyskiwania dochodów własnych, nie były to jednak działania prawidłowe i skuteczne. We wszystkich skontrolowanych gminach dochody własne wzrosły. Dochody w sumie wzrosły z
2474 mln zł w 2019 r. do 3238 mln zł w 2022 r., co daje 43% wzrostu średnio dla każdej z gmin. W 24 z 28 skontrolowanych gmin (86%) Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła nieprawidłowości w ustalaniu, pobieraniu i egzekwowaniu tych dochodów.

Z ustaleń kontroli wynika, że w większości gmin wzrastał udział dochodów własnych w dochodach ogółem w poszczególnych latach. Na koniec 2022 r., w porównaniu do stanu z końca 2018 r., w 22 gminach udział ten wzrósł z 56,3% do 60,9%. Zmniejszył się natomiast w sześciu gminach, a spadek wyniósł od 11 pkt w gminie Starachowice do 1 pkt procentowego w gminach Wieluń, Busko-Zdrój i Bochnia. Również dochody z tytułu podatku od nieruchomości wzrosły we wszystkich skontrolowanych gminach – od 11,1% do 40,6% (średnio o 19,9%). Największy wzrost odnotowano w gminach: Limanowa (o 40,6%), Opoczno (o 39,4%) i Pabianice (o 34%), zaś najmniejszy w gminach: Sandomierz (o 11,1%), Chrzanów (o 13,8%) i Staszów (14%). Zmniejszył się średni udział tego podatku w dochodach własnych (z 19,3% do 16,5%) oraz w dochodach ogółem (z 19,1% do 16,3%).

Pandemia COVID-19 miała niejednoznaczny wpływ na dochody własne gmin. W 18 gminach w 2020 r. nastąpił wzrost – w stosunku do 2019 r. – dochodów własnych (od 32,9% w Łowiczu do 1,1% w Bartoszycach), natomiast w 10 gminach odnotowano spadek (od 0,5% w Starachowicach do 10,6 % w Inowrocławiu).

Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła nieprawidłowości w wymierzaniu i pobieraniu podatków i opłat lokalnych w 26 gminach. W 20 gminach nie weryfikowano lub weryfikowano nierzetelnie dane od powiatowych inspektorów nadzoru budowlanego. Z tego powodu nie opodatkowano 201 nieruchomości podatkiem na kwotę 403 tys. zł.

Aż 89% zbadanych umów dzierżawy oraz najmu nieruchomości zawierało zapisy zabezpieczające interesy gmin, m.in.: waloryzacja czynszu, naliczenie odsetek za nieterminowe wnoszenie opłat, określające zasady odpowiedzialności za zniszczenia. Ustalono jednak, że pięć gmin w 59% zbadanych umów nienależycie zabezpieczało swoje interesy.

Jako dobrą praktykę Najwyższa Izba Kontroli wskazuje wprowadzone w gminie Busko-Zdrój spisane zasady postępowania z wpływającymi do urzędu odpisami aktów notarialnych sprzedaży nieruchomości i przeprowadzania analiz pod kątem naliczania opłaty planistycznej oraz powołanie zespołu do spraw analizy aktów notarialnych.

Jedynie w 15 urzędach przeprowadzano kontrole podatkowe u podatników. Większość kontroli skutkowała wydaniem decyzji określających wysokość zobowiązania podatkowego. W pozostałych 13 urzędach nie przeprowadzano kontroli. Brak kontroli wyjaśniano zbyt małą obsadą kadrową oraz korzystaniem z innych możliwości weryfikacji dokumentów podatkowych.

NIK ustaliła również, że w 16 urzędach nie przeprowadzano kontroli oraz nie podejmowano innych działań w stosunku do podatników prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną w miejscu zamieszkania w celu zweryfikowania, czy powinni być opodatkowani wyższą stawką podatku od nieruchomości. Ponadto, w sześciu urzędach weryfikacji informacji zadeklarowanych przez osoby prowadzące działalność gospodarczą dokonywano w sposób nie w pełni rzetelny. Kontrola NIK ujawniła w tym zakresie nieprawidłowości, a urzędy podjęły działania w celu naliczenia podatku w prawidłowej wysokości.

W większości gmin (23 z 28) wzrosły zaległości z tytułu dochodów własnych – z 337 mln zł na koniec 2018 r. do 417 mln zł na koniec 2022 r. Wynikało to głównie ze wzrostu zaległości z tytułu dochodów uzyskiwanych na podstawie odrębnych przepisów (o 33%), dochodów z majątku gminy (o 61%) oraz z tytułu podatków (o blisko 14%). Największy wzrost zaległości odnotowano w gminach Tarnowskie Góry i Bartoszyce (odpowiednio o 98,2% i 38,4%), najmniejszy zaś w gminach Morąg i Kłobuck (o 1,9% i o 2,7%).