W Polsce prawo rodzinne przewiduje, że podstawowym ustrojem majątkowym w stosunkach między małżonkami jest ustrój wspólności ustawowej. Powstaje on z chwilą zawarcia małżeństwa i obejmuje dorobek obojga małżonków. Nie ma on jednak charakteru przymusowego, bowiem małżonkowie mogą przez zawarcie umowy majątkowej taką wspólność rozszerzyć, ograniczyć bądź wyłączyć.

Ustawowa wspólność

Wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa z chwilą wstąpienia w związek małżeński, a zatem w chwili gdy nie ma jeszcze przedmiotów nią objętych. Dopiero bowiem od tego momentu przedmioty nabywane przez małżonków będą wchodzić w skład majątku wspólnego. Nie ma przy tym znaczenia, w jaki sposób małżonkowie lub jeden z nich stali się właścicielami danej rzeczy. Nabycie przedmiotu może bowiem nastąpić na przykład w drodze czynności prawnej lub w drodze decyzji administracyjnej. Wspólność majątkowa nie wygaśnie nawet wtedy, gdy wszystkie przedmioty ulegną zniszczeniu. Trzeba również zaznaczyć, że do majątku wspólnego małżonków wchodzą nie tylko rzeczy, ale także prawa majątkowe oraz zobowiązania. Majątkiem wspólnym będą więc między innymi wierzytelności, udziały w spółce, akcje oraz zyski z nich, przedmioty zapisane w testamencie, o ile spadkobierca zdecydował o objęciu ich wspólnością, prawo do mieszkania spółdzielczego. Ponadto kodeks rodzinny i opiekuńczy wymienia przykładowo składniki majątku wspólnego małżonków. Są nimi pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątku osobistego każdego z małżonków oraz środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.

Majątek osobisty

W czasie trwania ustroju wspólności majątkowej wyróżnia się trzy masy majątkowe: wspólny majątek obojga małżonków oraz majątki osobiste każdego z nich. Do majątku wspólnego nie wchodzą dobra nabyte przed zawarciem małżeństwa. Tak więc jeżeli jeden z małżonków nabył na przykład mieszkanie przed zawarciem małżeństwa, takie mieszkanie nie zostanie objęte małżeńską wspólnością majątkową. Ponadto w art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zostały dokładnie określone, jakie przedmioty oraz prawa należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Wśród nich najważniejsze to te, które zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił, przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, a także uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków.

Intercyza

Małżonkowie mogą poprzez zawarcie umowy ustawową wspólność majątkową rozszerzyć, ograniczyć lub całkowicie wyłączyć. Taka umowa, żeby była ważna, musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Małżonkowie mogą ją zawrzeć zarówno przed, jak i w czasie trwania małżeństwa. Strony mogą także ją zmieniać lub rozwiązać. Powoływanie się na taką umowę w stosunku do osób trzecich jest możliwe tylko wówczas, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom znane. W Polsce nie istnieje rejestr, do którego małżonkowie mogliby w celu upublicznienia wpisać taką umowę.

Orzeczenie sądu

W Polsce małżonkowie mogą także żądać zniesienia małżeńskiej wspólności ustawowej przez sąd. Może to jednak nastąpić tylko z ważnych powodów i z chwilą oznaczoną przez sąd w wyroku. Ważnym powodem do zniesienia wspólności majątkowej może być np. prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego, gdy przemawia za tym dobro rodziny lub dobro współmałżonka dłużnika.

Chociaż przyjmuje się, że obydwoje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, to z ważnych powodów każde z nich może żądać, żeby ustalenie udziałów nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym przyczynili się do powstania tego majątku. Przy ocenie sąd powinien brać pod uwagę między innymi wkład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Orzeczenie sądu uwzględniające powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami ma istotne znaczenie dla wierzycieli. Inaczej niż w przypadku rozdzielności majątkowej przeprowadzonej w formie umowy, odpowiedzialność drugiego małżonka za długi jest wyłączona.

Ustrój majątkowy w małżeństwie

Niemcy

U naszych zachodnich sąsiadów ustawowym ustrojem majątkowym jest ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem przyrostów wartości majątków. Oznacza to, że między Niemcami po zawarciu małżeństwa nie powstaje wspólna masa majątkowa, małżonkowie zachowują swoje dotychczasowe majątki. Co do zasady każdy z małżonków rozporządza samodzielnie swoim majątkiem. Z chwilą ustania ustroju ustawowego następuje wyrównanie różnic w wysokości przyrostu wartości obydwu majątków, na przykład w drodze roszczenia wyrównawczego jednego z małżonków po orzeczeniu rozwodu.

Przepisy niemieckiego kodeksu cywilnego dopuszczają odmienne uregulowanie ustroju majątkowego w drodze umowy. Musi ona być zawarta przed notariuszem, w obecności obojga małżonków. Umowy małżeńskie są wpisywane do rejestru umów. Jeżeli małżonkowie nie dochowają tego obowiązku, umowa będzie ważna, ale nie będzie miała wówczas skutku wobec osób trzecich. Prawo niemieckie przewiduje możliwość wprowadzenia w drodze umowy rozdzielności majątkowej lub wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem przyrostów wartości majątków

DOPUSZCZALNOŚĆ UMOWY MAJĄTKOWEJ
TAK

FORMA UMOWY
Akt notarialny i wpis do rejestru

Austria

W Austrii majątkowym ustrojem ustawowym, jaki powstaje po zawarciu małżeństwa, jest rozdzielność majątkowa. Tak więc w ustroju tym każdy z małżonków posiada swój majątek odrębny, a w jego skład wchodzą przedmioty majątkowe nabyte zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w czasie trwania związku. Małżonkowie rozporządzają nimi samodzielnie, bez żadnych ograniczeń. Ten ustrój może zostać wyłączony w każdym czasie trwania małżeństwa poprzez zawarcie przez małżonków umowy majątkowej. Dla jej ważności wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego, a żeby wywoływała skutki prawne wobec osób trzecich, musi zostać wpisana do rejestru umów.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY
Rozdzielność majątkowa

DOPUSZCZALNOŚĆ UMOWY MAJĄTKOWEJ
TAK

FORMA UMOWY
Akt notarialny i wpis do rejestru

Francja

Francuskie prawo przewiduje, że ustawowym ustrojem pomiędzy małżonkami jest ustrój wspólności praw nabytych w czasie trwania małżeństwa. Do wspólności wchodzą przedmioty i prawa nabyte przez małżonków samodzielnie lub wspólnie oraz dochody z ich majątków odrębnych, a także długi zaciągnięte w czasie trwania wspólności oraz długi wynikające z zaspokojenia potrzeb rodziny. Francuscy małżonkowie mogą zastąpić ustrój wspólności majątkowej ustrojem umownym. Umowy majątkowe dla zachowania swej ważności wymagają formy aktu notarialnego oraz jednoczesnej obecności stron. Aby ta umowa wywołała skutki prawne wobec osób trzecich, konieczne jest jej upublicznienie. Przed udzieleniem ślubu urzędnik stanu cywilnego ma obowiązek zapytania czy nupturienci zawarli umowę majątkową. Jeżeli jeden z małżonków prowadzi przedsiębiorstwo, na jego wniosek umowa powinna zostać wpisana do rejestru przedsiębiorców. Małżonkowie mogą umową ograniczyć lub rozszerzyć majątek wspólny, a także wprowadzić rozdzielność majątkową.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY
Wspólność praw nabytych w czasie trwania małżeństwa

DOPUSZCZALNOŚĆ UMOWY
TAK

FORMA UMOWY
Akt notarialny i upublicznienie

Holandia

Z chwilą zawarcia małżeństwa w Holandii pomiędzy małżonkami powstaje z mocy prawa ustrój wspólności majątkowej. Wyróżnia się w nim trzy masy majątkowe: majątek wspólny i majątki własne małżonków. Na majątek wspólny składają się prawa majątkowe przysługujące małżonkom w chwili powstania ustroju oraz prawa nabyte w przyszłości. Ustrój ustawowy można umową zmodyfikować lub wyłączyć. Małżonkowie mogą ją zawrzeć przed ślubem, a po ślubie nie wcześniej niż po roku trwania małżeństwa. Zawarcie umowy majątkowej w czasie trwania małżeństwa wymaga zgody sądu. Sąd może nakazać małżonkom nie tylko rejestrację umowy w odpowiednim rejestrze, ale także opublikowanie jej w określonych dziennikach oraz państwowym publikatorze.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY
Wspólność majątkowa praw nabytych przed zawarciem i w czasie małżeństwa

DOPUSZCZALNOŚĆ UMOWY
TAK

FORMA UMOWY
Akt notarialny i upublicznienie

Szwajcaria

Małżonków automatycznie od dnia wstąpienie w związek małżeński obowiązuje ustrój udziału w dorobku. Występują w nim cztery masy majątkowe: każdy z małżonków posiada majątek osobisty oraz majątek dorobkowy. Na majątek dorobkowy składają się wszystkie przedmioty i prawa nabyte odpłatnie w czasie trwania tego ustroju. Do majątku osobistego natomiast zalicza się między innymi przedmioty służące małżonkowi wyłącznie do osobistego użytku, te które należały do niego przed zawarciem małżeństwa oraz odziedziczone i pochodzące z darowizny. Szwajcarzy mogą umową majątkową dowolnie modyfikować ustrój majątkowy występujący pomiędzy nimi. Kodeks cywilny tego państwa przewiduje dwa rodzaje ustrojów umownych: wspólności majątkowej lub rozdzielności majątkowej. Obywatele Szwajcarii mogą także w granicach ustawy modyfikować te ustroje. Umowę można zawrzeć zarówno przed ślubem, jak i w każdym czasie po zawarciu małżeństwa. Dla ważności umowy wymagane jest zawarcie jej w formie aktu notarialnego.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

DOPUSZCZALNOŚĆ UMOWY MAJĄTKOWEJ
TAK

FORMA UMOWY
Akt notarialny

MAŁGORZATA KRYSZKIEWICZ