Na wstępie nieco historii. Miasto zostało zajęte przez jednostki radzieckie w początkach maja 1945 r., gdy trwały już ostatnie walki o Berlin i dogasała wielka pożoga II wojny światowej. Położenie geograficzne i strategiczne znaczenie rejonu ujścia Odry dla interesów radzieckich sprawiły, że Świnoujście i wyspa Wolin w granicach państwa polskiego znalazły się jako ostatnie, bo dopiero w początkach października 1945 r. Nastąpiło to zgodnie z postanowieniami zwycięskich mocarstw na Konferencji Poczdamskiej i dodatkowym porozumieniem z dowództwem radzieckich wojsk okupacyjnych w Niemczech. Na odpowiedni, uzgodniony z Rosjanami moment przejęcia miasta i powiatu oczekiwała od sierpnia 1945 w Kamieniu Pom., grupa operacyjna Pełnomocnika Rządu RP Władysława Matuli. Do Świnoujścia przybyli oni w uzgodnionym z Rosjanami terminie, a więc 4 października 1945 r. w godzinach popołudniowych. Po zakwaterowaniu ponad 60-osobowej ekipy w opustoszałych budynkach w śródmieściu, kilkuosobowe grupy Polaków udały się na rozpoznanie miasta. Pełnomocnik Rządu RP Władysław Matula w towarzystwie swego zastępcy Romana Berenta, znakomicie władającego językiem rosyjskim, udał się do oczekującego go rosyjskiego komendanta wojennego, z którym ustalono termin przejęcia powiatu i miasta przez stronę polską na 6 października 1945 r. O zdarzeniu tym tak raportował potem Władysław Matula:

(…)”Niniejszym uprzejmie zawiadamiam, że w dniu 6. X. 1945 powtórnie wjechałem do Świnoujścia i po przeprowadzeniu rozmów z komendantem wojennym oraz z przybyłymi delegatami ze sztabu marszałka Żukowa przekazano mi obwód Uznam-Wołyń, z tym jednak, że poza miastem Świnoujściem do czasu, dopóki nie otrzymają szczegółowej mapy, nie wolno nam zajmować żadnych obiektów.

Przekazanie wspomnianego powiatu nastąpiło w dniu 6 b.m. o godzinie 17 po południu”.

Ceremonia odbyła się w siedzibie rosyjskiego komendanta wojennego miasta, w nieistniejącym już budynku przy obecnej ul. Armii Krajowej 14. Stronę niemiecką, przekazującą miasto i powiat, reprezentował urzędujący wówczas niemiecki burmistrz Świnoujścia Wolfgang Schuhart, który nie ukrywał swego zdenerwowania i rozżalenia.

W tym samym dniu, wchodzący w skład przedstawiciele polskiej milicji, przejmowali od niemieckich policjantów ich siedzibę przy ulicy Piastowskiej wraz z tymczasowym aresztem. Jeden z polskich milicjantów, dzisiaj już bardzo leciwy pan, w publikowanych wspomnieniach pisze o towarzyszących temu rękoczynach. Ale powojenne emocje były wówczas jeszcze bardzo, bardzo żywe. Niemal natychmiast działalność podjęli też funkcjonariusze osławionego Urzędu Bezpieczeństwa, zajmując potrzebny budynek ( obecnie bank przy ul. Monte Ciasno) i nawiązując kontakt z rosyjskim kontrwywiadem.

Równie energicznie przystępowali do pracy wchodzący w skład grupy operacyjnej Pełnomocnika Rządu pocztowcy, pracownicy komunalni, organizatorzy handlu, oświaty, żeglugi, urzędnicy administracyjni, Urzędu Ziemskiego czy wreszcie urzędnicy skarbowi. W zdecydowanej większości byli to raczej młodzi ludzie z niewielkim doświadczeniem i wiedzą, ale za to z wielkim entuzjazmem i chęcią działania.

W następnych dniach, równocześnie z przejmowaniem powiatu Uznam – Wolin i miasta Świnoujścia, prowadzone były działania mające na celu zabezpieczenia ustanowionej wówczas zachodniej granicy. Od strony niemieckiej obsadzały ją oddziały rosyjskie, zaś od strony polskiej, tymczasowe posterunki milicyjne. Ich obsadę stanowili milicjanci oddelegowani z Powiatowej Komenda Milicji Obywatelskiej przez jej komendanta kapitana Szmitkowskiego. Ze względu na znikoma liczbę milicjantów, ochrona granicy sprowadzała się do ogólnej kontroli ruchu ludności i do zapobiegania wywozowi do Niemiec większego dobytku. Wkrótce potem, orientacyjnie w połowie października, milicjanci zostali zastąpieni przez kawalerzystów z 2 Pułku Pierwszej Samodzielnej Warszawskiej Brygady Kawalerii.


Na przełomie roku 1945/46 granicę obsadziła jednostka Wojsk Ochrony Pogranicza, dowodzona przez porucznika Bazylego Litwina. Żołnierze WOP w odróżnieniu od swych poprzedników milicjantów, byli bardziej rygorystyczni w ochronie granicy i po kilku tygodniach, granica w rejonie Świnoujścia była faktycznie zamknięta z wyjątkiem Niemców, którzy z własnej woli opuszczali tereny znajdujące się pod kontrolą polską. Jak podawały ówczesne szacunki ze Świnoujścia i obwodu wywędrowało do połowy 1946 r. kilka tysięcy Niemców.

W początkach grudnia działalność podjęła też na granicy polska służba celna. W końcu 1945 r. pełniło ją raptem 3-ch celników: naczelnik Jan Kujawa oraz celnicy Jan Szwaba i Jan Sidorowicz. Kontrola graniczna i celna prowadzone były w punktach na drodze do Ahlbecku, Węgornicą wówczas zwanego, oraz Garz nazywanego Żorkowem. Na tym przejściu, bez odprawy celnej i granicznej przejeżdżały w obu kierunkach, wszystkie wojskowe transporty rosyjskie.

To przejęcie miasta przez Polaków było wówczas miało bardziej symboliczny niż faktyczny charakter. Rzeczywistą, pełną władzę sprawowała tu jeszcze przez wiele lat rosyjska komendantura wojskowa a następnie dowództwo rosyjskiej bazy. I jeszcze bardzo długo zdecydowana większość stacjonujących tu rosyjskich marynarzy i żołnierzy nie mogła pojąć tego, że rosnących w liczbę „Polaczków” należy traktować inaczej niż „Germańcow”. Prawdę mówiąc, suwerennym gospodarzem tego terenu, staliśmy się dopiero z końcem 1992 r., po wyjściu stąd ostatnich bojowych jednostek rosyjskiej Floty Bałtyckiej. Tym niemniej, dzień 6 października 1945 r. był zapoczątkowaniem procesu budowania naszego, polskiego władztwa i dlatego należy o nim pamiętać. O ludziach, którzy tę polską rzeczywistość tu tworzyli, będę chciał napisać w kolejnych materiałach.


Dr Józef Pluciński