Obecny, główny świnoujski cmentarz, mieszczący się przy ulicy Karsiborskiej, założony został przed ponad 90-ciu laty, kiedy stary miejski cmentarz przy ulicy Chopina stał się już zbyt ciasny. Z inicjatywy ówczesnego burmistrza Świnoujścia von Grätzela wyodrębniony został z nieużytków i lasów miejskich odpowiednio duży obszar, dla założenia nowego, odpowiadającego potrzebom miasta miejsca pochówków. Teren, znacznie mniejszy niż obecny cmentarz został zniwelowany i ogrodzony a pierwsze pogrzeby miały tam miejsce w 1918 roku. W rok potem, zbudowano, stojącą do dzisiaj kaplicę cmentarną. Lat temu kilka została ona odnowiona, uzyskała nowe pokrycie dachu; wyremontowano i odświeżono też jej wyposażenie wewnętrzne. Około 1925 roku wzniesiono budynek zarządu nowego cmentarza, w którym obecnie mieści się siedziba zarządzającej cmentarzem spółki „Hades”.

Od początku lat 30 -ych XX wieku, w zasadzie już tylko tu, grzebano zmarłych. Na terenie starej miejskiej nekropolii przy ulicy Chopina dozwolone było jedynie dokładanie zmarłych do istniejących tak już wcześniej grobowców rodzinnych. Na nowym miejscu pochówków bardzo szybko zaczęło brakować miejsca. W okresie międzywojennym granice cmentarza były przynajmniej dwa razy powiększane. Szczególnie intensywnie rosła liczba grobów w ostatnich 2-ch latach wojny. Mimo że na potrzeby pochówków wojskowych przeznaczono teren na wzgórzu Golm koło Kamminke, w dalszym jednak ciągu cmentarz na ulicy Karsiborskiej był miejscem pogrzebów pewnej liczby marynarzy Kriegsmarine. Gdy zaś w początkach 1945 roku do miasta przybywać zaczęły tysiące uciekinierów, ludzi często starych, schorowanych ucieczką w warunkach wyjątkowo ostrej zimy, wzrosła też liczba szybkich anonimowych pogrzebów. Liczba ta była tak wysoka, że praktycznie zaprzestano wówczas wpisów do starannie niegdyś prowadzonych rejestrów cmentarnych.

Dziś, jest to już niemal w całości cmentarz polskich mieszkańców, chociaż jeszcze sporadycznie, na obrzeżach, spotyka się tu spowite bluszczem, zarośnięte mchem kamienne płyty dawnych grobów. Pierwsze polskie groby pojawiły się tu w 1947 roku. Dziś zapadnięte, z mało czytelnymi już tabliczkami, kryją prochy polskich osadników, którzy po latach wojennej tułaczki, tu znaleźli kres dalekiej nieraz drogi życiowej. Najczęściej odnajdujemy je w pobliżu kaplicy cmentarnej. Mimo, że w większości upłynął już czas pozwalający na ich likwidację, są one pozostawione, jako szczególna pamiątka po pierwszych polskich osadnikach z powojennych lat. Groby bardziej zadbane, należą do tych pochowanych później. Tak jak wśród ludzi żywych, następuje tu także swoista polaryzacja ekonomiczna. Spotykamy groby wspaniałe, strojne szlachetnym, kamieniarskim materiałem i kunsztem, oraz nagrobki skromne, zdobne i to nie zawsze, tylko kwiatkami.

Ciekawą enklawę utworzoną w części terenu, na prawo od wejścia głównego, jest aleja zasłużonych dla miasta. Miejsce w tym kwartale zastrzeżone niegdyś było dla osób wpisanych do księgi „Zasłużonych dla Świnoujścia” oraz członków społeczno-politycznej elity życia. Wśród tam pochowanych wymienić można wieloletniego szefa powiatowej administracji pana Juliana Markiewicza, zasłużonego dla miasta Tadeusza Tana, małżeństwa pionierów polskości miasta Zofii i Stanisława Kuglinów, wybitnego nauczyciela Kolarza, działacza samorządowego Leopold Przybyłek i wielu innych. Był też kwartał niegdyś poświęcony działaczom ruchu robotniczego. Na większości grobów pochowanych tam działaczy, nawet zdeklarowanych niegdyś ateuszy, z inicjatywy ich bliskich, niejako „post factum” pokazały się już krzyże i ta część zlała się z pozostałą częścią cmentarza. Znakiem czasów są też krzyże i pomniki poświęcone pamięci księdza Popiełuszki oraz ofiar Katynia, a także pomnik Sybiraków i żołnierzy Armii Krajowej, opatrzone pamiątkowymi tablicami i tabliczkami z nazwiskami ofiar sowieckiego totalitaryzmu.

Na ulicę Karsiborską przeniesione też zostały groby żołnierzy radzieckich i osób cywilnych, z istniejącego niegdyś radzieckiego cmentarzyka, który znajdował się w lasku, u wylotu ulicy Konopnickiej. Przez szereg lat stacjonowania tu rosyjskiego garnizonu i zamieszkiwania rodzin personelu wojskowego, uzbierała się wcale pokaźna liczba pochowanych tu ludzi. Garnizon rosyjski odszedł, oni pozostali. Na koszt miasta przed kilku laty wykonano renowację tablic i istniejącego monumentu im poświęconego. W tej części cmentarza ustawiono też zdemontowane w 1999 r. figury ze stojącego na Placu Słowiańskim pomnika braterstwa broni. Dzięki staraniom członków „Towarzystwa Polska - Wschód” i ta część cmentarza stanowi już zadbany i starannie zakomponowany jego fragment.
Jest też coś zgoła odmiennego, mała enklawa nagrobków i kamieni cmentarnych dawnych mieszkańców, z pisanymi gotyckim szryftem, w języku niemieckim, obco nam brzmiącymi nazwiskami i modlitwą do Boga, o spokój duszy zmarłego. Wśród nich znajduje się też potężny głaz narzutowy opatrzony tylko napisem :„J. Rogoziński 1929„.W jego otoczeniu na dość sporym obszarze znajduje się też ponad 60 kamiennych nagrobków, pozostałości po mogiłach dawnych mieszkańców miasta, tworzących świnoujskie lapidarium. Kamienie te zostały zebrane, odnowione oraz zabezpieczone z inicjatywy i środkami kilku mieszkańców miasta. Ów „niemiecki rewir” jak go zresztą sami Niemcy nazwali, przyjęty przez nich został z wielkim zadowoleniem i szacunkiem dla jego twórców. Otwarcie z udziałem duchownych z obu stron granicy nastąpiło jesienią 2000 roku. Obecnie i ta część cmentarza zrosła się z całą nekropolią, stanowi jej integralna całość, zaakceptowaną przez obecnych mieszkańców miasta.

Na tym cmentarzu znajdował się także grób zbiorowy części ofiar ze statku „Andros”, który trafiony bombami w czasie nalotu 12 marca 1945 roku, zatonął z dużą liczba osób w ładowniach. W 1948 roku z wraku wydobyto szczątki ludzi i pochowano tu, w skrzyniach zasypanych wapnem. Powstała duża, w kształcie litery „L”, zbiorowa mogiła na skraju cmentarza, po latach porosła już dużym brzozowym laskiem. Naturalną koleją losu, na tej mogile powstały już nowe miejsca grzebalne, tak że miejsce pochowania szczątków ofiar z „Androsa” nie sposób już odnaleźć.

Na rozległym, stale poszerzanym cmentarzu leżą szczątki wielu tysięcy mieszkańców miasta, tych znanych i zasłużonych, jak i tych nieznanych. W pobliżu pyszniących się bogactwem kamiennych płyt, grobów miejscowych możnych, znajdują się kopczyki mogilne z przekrzywionymi krzyżami i coraz mniej czytelnymi tabliczkami osób bezdomnych. Na niewielkim terenie, gdzie chowano niegdyś małe dzieci jest tak samo. O jednych pamiętają rodziny, o innych już niemal zatartych mogiłkach pamięta zawsze pewna starsza pani a przed Świętem Zmarłych harcerze i młodzież szkolna.

Dr Józef Pluciński


źródło: www.iswinoujscie.pl